Nationale Dag Aandacht voor Sterven: Houden van is ook loslaten

Als je iemand al jaren hebt verzorgd, dan is het bijzonder om ook de laatste zorg te mogen bieden. “Je sluit dan een periode af”, vertelt Marjon. “Soms is alleen een luisterend oor genoeg. Je hoeft niet altijd iets te zeggen; gewoon even binnenlopen en er zijn, kan al veel betekenen.”

Petra vult aan: “Veel mensen weten niet wat ze kunnen verwachten tijdens en na het stervensproces. Wij geven uitleg, bieden steun, serveren koffie of thee en proberen een huiselijke sfeer te creëren. Laatst vroeg een familielid me om een boterham, nadat ik hem ’s nachts uit bed had gebeld. Natuurlijk regel ik dat. Het is belangrijk om er ook voor de familie te zijn. Aan het begin van mijn nachtdienst ga ik altijd even langs bij de familie van een bewoner die in de laatste levensfase zit. Ik bespreek hoe vaak ik langskom en stel hen gerust: ze mogen me altijd bellen.”

Marjon: “Ik vind het waardevol om samen met de familie de laatste zorg te verlenen. Veel mensen willen helpen, maar durven niet goed. Ze zijn bang voor de confrontatie, bijvoorbeeld met een bloot lichaam. Als ik voorstel dat ze kunnen helpen zodra de onderkleding aan is, zijn ze achteraf vaak dankbaar. Het is het laatste wat ze nog voor hun vader of moeder konden doen. Familie kan de glimlach terugbrengen op het gezicht van de overledene, omdat zij precies weten hoe iemand was.”

Als Marjon vermoedt dat een bewoner de volgende werkdag niet zal halen, dan neemt ze aan het einde van haar dienst bewust afscheid. Ze brengt een laatste groet en wenst de familie sterkte. Petra vult aan: “Hoe ik afscheid neem, hangt af van de band die ik met de bewoner heb. Soms geef ik een aai over de bol, kijk ik of hij nog goed ligt, of wens ik hem een goede reis.”

Marjon: “Wanneer een bewoner opgebaard ligt in het appartement, dan lopen we dagelijks even binnen. Dan komen vaak de verhalen, omdat iedereen een bewoner weer anders heeft gekend. Als het mogelijk en gewenst is gaan we ook naar de uitvaart. Meestal met twee personen, zodat we elkaar kunnen steunen. Als een overleden bewoner het huis verlaat dan vormen we een erehaag met de collega’s die op dat moment werken. Dat vind ik een mooi gebaar.”

Petra: “Dit is een vraag die we vaak krijgen, maar die we niet goed kunnen beantwoorden. Elk stervensproces is anders. Bij de één zie je de ademhaling en de kleur van de huid veranderen en denk je dat het snel zal gaan, maar diegene leeft dan langer dan verwacht. Bij een ander loop je even weg en je komt terug en het is al afgelopen. 

Is de familie groot genoeg, dan raden we aan dat er altijd iemand blijft. Is dat niet mogelijk, dan maken we afspraken met de familie, zodat ze erop kunnen vertrouwen dat we hen waarschuwen als het nodig is. 

Petra: “Laatst moest ik een familie bellen met het bericht: ‘Doe maar kalm aan, hij is al overleden.’ De bewoner had gebeld vanwege pijnklachten. Ik deed controles en zag dat het niet goed ging. Snel belde ik het specialistische team met de boodschap: "Kom nu, hij overlijdt me nog onder mijn handen" En dat gebeurde. De familie kwam binnen en zei 'Gelukkig: hij is niet alleen gegaan, want jij was erbij. En het is snel gegaan. Hij heeft geen lijdensweg gehad.' Het is fijn om dat te horen. Beter dan dat je verwijten krijgt, terwijl je er niets aan kunt doen.”

Marjon en Petra hebben beiden het idee dat stervenden soms bewust wachten met sterven totdat een laatste familielid is gekomen. Petra: "Zolang iemand met zijn hoofd het leven nog niet los kan laten, blijft hij vaak vechten. Dit zie je vaak bij bewoners met partners en kinderen.”

Petra wil graag een hardnekkig misverstand uit de wereld helpen: “Morfine is niet dodelijk. Het is een effectieve pijnstiller. Als iemand pijn heeft, is het lichaam vaak verkrampt. Morfine zorgt voor ontspanning, zowel lichamelijk als geestelijk. En wanneer iemand geestelijk ontspant, kan hij het leven soms makkelijker loslaten.”

Veel zorgverleners onthouden bepaalde overlijdensmomenten. Petra deelt enkele voorbeelden. “Bij de overdracht zei een collega: ‘Mevrouw S. komt weer helemaal bij.’ Maar toen ik mijn eerste rondje deed, lag ze al overleden op bed.”

“Een collega zei: ‘Je moet even in die kamer kijken, want ik geloof dat het daar niet goed gaat.’ Ik keek per ongeluk in de verkeerde kamer, waar de bewoner net was overleden.”

“Een zoon zei: ‘Ik vind het heel eng, ik geloof dat moeder nu haar laatste momenten beleeft.’ Ik zei: ‘Dan kom ik er even bij zitten als je dat prettig vindt.’ Terwijl ik naast haar zat, pakte moeder mijn hand. De zoon zat aan de andere kant en hield haar andere hand vast. Toen pakte hij ook mijn hand. We vormden een cirkel. Dat gaf hem rust, en hij zei later dat hij dat als heel waardevol had ervaren.”

Tijdens het stervensproces ontstaan er soms moeilijke situaties. Bijvoorbeeld wanneer familieleden moeite hebben om een dierbare los te laten en alles uit de kast wil halen om hun dierbare in leven te houden. Ook cultuur en geloof kunnen een rol spelen. Marjon vertelt: “Bij een vrouw was pijnbestrijding gestart. Familie wilde, vanwege hun geloofsovertuiging de medicatie volledig stopzetten. Mevrouw had ondraaglijke pijn. Ik vond het verschrikkelijk. Gelukkig zag de familie in dat dit niet houdbaar was en werd pijnbestrijding hervat.”

In zulke gevallen is het belangrijk om in gesprek te blijven, eventueel met een arts erbij.

Door de toenemende werkdruk is er niet altijd meer de tijd voor uitgebreide laatste zorg. Een positieve ontwikkeling is dat de overledenen tegenwoordig vaker op hun eigen kamer worden opgebaard in plaats van direct naar het mortuarium te gaan. 

• Blijf jezelf en bewaar de rust.
• Blijf in gesprek en respecteer elkaars gevoelens.
• Oordeel niet over hoe iemand het stervensproces beleeft.